یوسف بن یحیی قرشی بویطیبُوَیْطی، ابویعقوب، یوسف بن یحیی قرشی از فقها و محدثان عامه و جانشین شافعی است. ۱ - معرفی اجمالیبُوَیْطی، ابویعقوب‌یوسف بن یحیی قرشی (د ۲۳۱ق/۸۴۶م)، فقیه ، زاهد و محدث مصری، شاگرد و جانشین شافعی ، نسبت وی به بوبط، روستایی درصعید مصر می‌رسد. [۱]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۶۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۲]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۷۶۶.
از تاریخ تولد وی در منابع ذکری به میان نیامده است، ولی براساس آگاهی‌های موجود دربارۀ روایت وی از ابن‌وهَب (د۱۹۷ق/۸۱۳م)، می‌توان ولادت او را در نیمۀ دوم سده ۲ق تخمین زد. ۲ - زمان و محل تولداو که به ابن بویطی نیز معروف است، به بُوَیْط، قریه‌ای در مصر ، منسوب بوده است [۳]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۵۱۳، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۴]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱، ص۴۱۶، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
و تاریخ ولادت او معلوم نیست.۳ - مشایخاحادیث نبوی را از شافعی (متوفی ۲۰۴) و عبداللّه بن وهب فقیه مالکی (۱۲۵ـ۱۹۷) استماع کرد. ۴ - شاگردانابواسماعیل ترمذی، ابراهیم بن اسحاق حربی، قاسم بن مغیره جوهری، احمدبن منصور رمادی، ابومحمد الدارمی، ابوحاتم، ربیع بن سلیمان و بعضی از محدثان دیگر نیز از وی روایت کرده‌اند. [۵]
احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۱۴، ص۳۰، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۶]
ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۲۶۶، چاپ رضا تجدّد، تهران ۱۳۵۰ ش.
[۷]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۷، ص۶۱، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷.
[۸]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۵۸ ـ۵۹، بیروت ۱۴۰۲ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۲ـ ۱۹۸۸.
۵ - ملازمت با شافعیبویطی مصاحب شافعی بود و نزد او منزلت مهمی داشت. شافعی نظریات او را تأیید می‌کرد و گاهی پاسخ به مسائل را به وی ارجاع می‌داد و بویطی را زبان خود می‌دانست. [۹]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۷، ص۶۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷.
[۱۰]
ابن تغری بردی، النّجوم الزاهرة فی ملوک مصر و قاهرة، ج۲، ص۲۶۰ـ۲۶۱، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳).
۶ - اعلم شاگردان شافعیشافعی پس از ابتلا به مرضی که به مرگ او منجر شد، جلسات درس خود را به بویطی واگذار کرد و او را اعلم اصحاب و شاگردان خود خواند. [۱۱]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۷، ص۶۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷.
[۱۲]
احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۱۴، ص۳۰۳، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
پس از فوت شافعی نیز بویطی جانشین او در درس و افتاء شد. [۱۳]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۷، ص۶۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷.
[۱۴]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشّافعیّة الکبری، ج۲، ص۱۶۳، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۱۵]
احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۲۷۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۷ - جانشین شافعیبویطی فقه را نزد شافعی فرا گرفت. پس از مرگ شافعی (۲۰۴ق/۸۱۹م). با وجود رقیبانی چون محمد بن عبدالله بن عبدالحکم (د ۲۶۸ق/۸۸۱م)، بویطی که از بقیه مسن‌تر بود، جانشین وی در امر تدریس و فتوا گشت. [۱۶]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۰۱، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۷]
ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۹۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۱۸]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۲، ص۶۰، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۱۹]
عبدالوهاب سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۲، ص۱۶۳، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
گفته‌اند که شافعی استفتائات را به او ارجاع می‌داد [۲۰]
محمد عبادی، طبقات الفقهاء الشافعیه، ج۱، ص۷، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴.
و نیز اورا اعلم اصحاب خود می‌دانست. [۲۱]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۰۱، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲۲]
ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۹۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۲۳]
محمد ذهبی، العبر، ج۱، ص۳۲۳، به کوشش محمدسعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
ابن‌ندیم، [۲۴]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۶۶.
مُزَنی را فقیه‌ترین اصحاب شافعی ، و بویطی را صالح‌ترین آن‌ها خوانده است. همچنین تسلط وی بر احتجاج به کتاب خدا ستوده شده است. [۲۵]
محمد عبادی، طبقات الفقهاء الشافعیه، ج۱، ص۷، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴.
ابن‌حزم، [۲۶]
ابن‌حزم، «اصحاب‌الفتیا» جوامع‌السیره، ج۱، ص۳۳۳، به کوشش احسان عباس و دیگران، قاهره، دارالمعارف.
بویطی را از مجتهدان اصحاب شافعی محسوب می‌دارد. [۲۷]
محمد شافعی، الام، ج۶، ص۲۳۶، به کوشش محمدزهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
[۲۸]
محمد عبادی، طبقات الفقهاء الشافعیه، ج۱، ص۹، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴.
۸ - راویان ویبویطی از ابن‌وهب ومحمد بن ادریس شافعی حدیث شنید. [۲۹]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۶۵.
[۳۰]
ابن‌ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۴، ص۲۳۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۷ق/۱۹۵۳م.
[۳۱]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۲۹۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۳۲]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۲، ص۵۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۳۳]
عبدالله دارمی، سنن، ج۱، ص۳۶۰، قاهره، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
در فهرست کسانی که از او روایت کرده‌اند، از ربیع بن سلیمان مرادی، ابواسماعیل ترمذی، ابراهیم بن اسحاق حربی، ابوحاتم رازی، عثمان بن سعید دارمی، قاسم بن مغیره جوهری ، احمد بن منصوررمادی، قاسم بن هاشم سمسار، احمد بن ابراهیم بن فیل، محمد بن عامر مِصّیصی، ابوسهل محمود بن نضر بن واصل بُخاری ، یحیی بن عثمان بن صالح مصری و ابوالولید مکی می‌توان یاد کرد. [۳۴]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۶۶.
[۳۵]
ابن‌ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۴، ص۲۳۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۷ق/۱۹۵۳م.
[۳۶]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۲۹۹_۳۰۰، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۳۷]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۶۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۳۸]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۲، ص۵۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۳۹]
عبدالوهاب سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۲، ص۱۶۳، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
از نظر اعتبار در نقل حدیث، ابوحاتم اورا «صدوق»، [۴۱]
ابن‌ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۴، ص۲۳۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۷ق/۱۹۵۳م.
و احمد عجلی او را ثقه و پیرو سنت دانسته است [۴۲]
محمد ذهبی، العبر، ج۱، ص۳۲۳، به کوشش محمدسعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۹ - بویطی در جریان محنهبویطی در جریان محنه در روزگار الوائق باالله (حک ۲۲۷-۲۳۲ق/۸۴۲-۸۴۷م) در مصر بازداشت، ودر غل و زنجیر به بغداد آورده شد. در ماجرای بازداشت وی، از حسادت و سعایت برخی چون ابن‌ابی اللیث، قاضی حنقی مصر، ابوبکر اصم، اصحاب ابن‌ابی دؤاد، فرزند شافعی و مزنی یاد شده است. [۴۴]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۲، ص۶۰_۶۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۴۵]
سیوطی، حسن المحاضره، ج۱، ص۳۰۶، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
وی که قائلان به مخلوق بودن قرآن را کافر می‌دانست، براثر پافشاری در عقیدۀ خود زندانی گردید و در حبس درگذشت. [۴۶]
محمد ابوالعرب تمیمی، المحن، ج۱، ص۴۴۸، به کوشش یحیی وهیب جببوری، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۴۷]
محمد عبادی، طبقات الفقهاء الشافعیه، ج۱، ص۸، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴.
[۴۸]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۲۹۹_۳۰۰، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۴۹]
ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۹۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۱۰ - آراءبویطی قائل به قِدَم قرآن بود. به همین سبب در دوران خلافت واثق بالله (۲۲۷ـ۲۳۲) از مصر به بغداد فراخوانده شد؛ اما با وجود زندان و شکنجه از عقیده خود دست برنداشت تا در ۲۳۱ یا ۲۳۲ در زندان درگذشت. اسنوی علت گرفتاری بویطی را سعایت ابن ابی اللیث قاضی حنفی مصر می‌داند. [۵۰]
احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۱۴، ص۳۰۵، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۵۱]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشّافعیّة الکبری، ج۲، ص۱۶۵، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۵۲]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱، ص۴۱۷، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۵۳]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۶۰، بیروت ۱۴۰۲ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۲ـ ۱۹۸۸.
[۵۴]
عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، ج۱، ص۲۳، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۱ - آثار و تالیفاتاز جمله آثار اوست: المختصرالکبیر؛ المختصرالصغیر؛ الفرایض (هر سه در فروع). بویطی دو مختصر از کتاب‌های شافعی ترتیب داده بود که ابن‌ندیم [۵۵]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۶۶.
آن‌ها را با عنوان‌المختصر الکبیر و المختصر الصغیر معرفی کرده است. گفتنی است که مختصر بویطی به ترتیب باب‌های المبسوط شافعی تنظیم شده بود [۵۶]
محمد عبادی، طبقات الفقهاء الشافعیه، ج۱، ص۹، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴.
و علاوه برکتاب‌های موجود در المبسوط افزوده‌های فراوانی نیز داشته است. [۵۷]
احمد بیهقی، مناقب‌الشافعی، ج۱، ص۲۵۵، به کوشش احمد صفر، قاهره، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
این کتاب نزد سبکی موجود بوده، و اقتباس‌هایی از آن را در طبقات خود آورده است. [۵۸]
عبدالوهاب سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۲، ص۱۶۳، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
[۵۹]
عبدالوهاب سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۲، ص۱۶۶_۱۷۰، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
به هر تقدیر، بویطی را مروج آثار مصری شافعی دانسته‌اند. [۶۱]
محمد عبادی، طبقات الفقهاء الشافعیه، ج۱، ص۷_۸، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴.
دربرخی گزارش‌ها آمده است که آثار وی نسبت به دیگر کتب، خطای کمتری دارد. [۶۲]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۰۱، قاهره، ۱۳۴۹ق.
دیگر اثر وی کتاب الفرائض است. [۶۳]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۶۶.
به گفته عبادی شافعی و سبکی، المختصر در نهایت زیبایی و به شیوه ابواب کتاب مبسوط تألیف شده است [۶۴]
ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۲۶۶، چاپ رضا تجدّد، تهران ۱۳۵۰ ش.
[۶۵]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشّافعیّة الکبری، ج۲، ص۱۶۳، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۶۶]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۳، ص۱۹۲، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۷]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۵۴۹، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۶۸]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۸، ص۲۵۷، بیروت ۱۹۸۶.
۱۱.۱ - انتساب کتاب الامبعضی از محققان گردآوری آثار شافعی را که کتاب الامّ نامیده شده به بویطی نسبت می‌دهند، اما برخی دیگر آن را از آثار ربیع بن سلیمان (خدمتگزار و شاگرد شافعی) دانسته‌اند. [۶۹]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۳، ص۱۸۴، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۰]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۳، ص۱۹۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۱]
محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۲، ص۲۸۰، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۱.۲ - اثری در نحواثر دیگر بویطی کتابی در نحو است که کحّاله [۷۲]
عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، ج۱۳، ص۳۴۲، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت.
نام آن را النزّهة الذهبّیة و حاجی خلیفه [۷۳]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۹۴۲، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
و بغدادی [۷۴]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۵۴۹، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
النزهة الزهیّة نامیده‌اند.۱۲ - فهرست منابع(۱) ابن تغری بردی، النّجوم الزاهرة فی ملوک مصر و قاهرة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳). (۲) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷. (۳) ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ رضا تجدّد، تهران ۱۳۵۰ ش. (۴) عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۵) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۶) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۷) احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷. (۸) محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، بیروت ۱۴۰۲ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۲ـ ۱۹۸۸. (۹) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶. (۱۰) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشّافعیّة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶. (۱۱) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۲) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۱۳) احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۱۴) محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۱۵) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت. (۱۶) یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بویطی»، شماره۲۱۲۶. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بویطی»، ج۱۳، ص۳۲. رده‌های این صفحه : تراجم | حدیث شناسی | درگذشتگان سال 231 (قمری) | علمای اهل سنت | علمای قرن سوم | فقهای شافعی | محدثین اهل سنت
|